قاعده طی مراجع داخلی (با تأکید بر آرای دیوان داوری دعاوی ایران ـ ایالات متحده آمریکا)

دیوان دعاوی ایران– ایالات متحده که با هدف حل و فصل اختلاف میان دو دولت جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده بعد از قضیه سفارت در سال ۱۳۶۱ شکل گرفت، از نهادهای کم‌بدیل در عرصه حقوق بین‌الملل است که آرای آن هم از حیث گستره موضوعی و هم زمانی دارای جایگاه متمایزی است. آرای دیوان دعاوی ایران– ایالات متحده همواره مورد توجه مرکز امور حقوقی بین‌المللی بوده و مدیریت علمی و پژوهشی این مرکز، اسناد و منابع اصلی مرتبط با این دیوان را از زمان تأسیس آن منتشر نموده است که مهم‌ترین آن با عنوان «مجموعه آرای دیوان داوری دعاوی ایران– ایالات متحده» به زبان فارسی در یازده جلد چاپ گردیده و مجلد دوازدهم آن نیز در دست تهیه است÷

حمایت دیپلماتیک در آموزه سنتی حقوق بین‌الملل به عنوان نهادی مطرح بوده که در چارچوب آن، هنگام ورود خسارت به اتباع یک دولت در قلمرو سرزمینی دولت دیگر، در صورت عدم جبران خسارت وارده از سوی دولت خاطی، دولت متبوع را وادار به حمایت از اتباع خویش می‌کند.

به منظور حمایت دیپلماتیک دولت از اتباع خود شروط مشخصی از جمله رابطه تابعیت، طی مراجع داخلی و پاکدستی مدعی باید احراز گردند. این تحقیق در صدد بررسی قاعده طی مراجع داخلی با تأکید بر رویه دیوان داوری دعاوی ایران– ایالات متحده، دیوان بین‌المللی دادگستری و در نهایت ایکسید می‌باشد. معنای لغوی طی مراجع داخلی عبارت است از الزام به توسل به همه مراحل رسیدگی موجود و مؤثری که در نظام حقوقی داخلی وجود دارد.‌

قاعده توسل مقدماتی به محاکم داخلی یا طی مراجع داخلی یکی از اصول پذیرفته‌شده و متداول حقوق بین‌الملل عرفی فرض شده است و امروزه در اعتبار آن شکی نیست. همچنین قاعده مزبور در اغلب کنوانسیون‌های بین‌المللی گنجانده شده است. به علاوه در رویه دیوان‌ها و دادگاه‌های بین‌المللی مورد اشاره و تبیین قرار گرفته است که در فصل سوم پژوهش حاضر به بررسی برخی از این دعاوی به علاوه آرایی از ایکسید پرداخته می‌شود.

علی‌رغم اهمیت موضوع، در ادبیات حقوقی با این موضوع دقیق، پژوهشی یافت نمی‌شود؛ لکن در موضوعات عام‌تر از جمله حمایت دیپلماتیک در ادبیات حقوقی، علمای حقوق قلم‌فرسایی کرده‌اند که برخی از آن‌ها منبع نوشتار حاضر نیز هستند.